Türkçe de isim soylu sözcükler (ad, sıfat, zamir,zarf…) yanında fiil soylu sözcükler (eylemler) de varlıkların hareketlerini, oluşlarını, kılışlarını, durumlarını karşılarlar.
İşte oluş, durum, kılış bildiren bu sözcükler fiillerdir. Fiil ,varlıkların oluşlarını, durumlarını, kılışlarını kişi ve zamana bağlı olarak bildirirler.
Olayları dikkatlice izliyorum. Okul kapısında saatlerce konuştuk. Anlatılanları size de aktarayım.Anlatılanları size de aktarayım.
Türkçe’de tam olarak kullanılan bir fiilde beş ayrı anlam, vardır:
1- Sözcük anlamı (edim) 2- Zaman anlamı 3- Kişi anlamı 4- Kip anlamı 5- Çatı anlamı
Sözcük Anlamı (Edim)
Fiillerin sözcük olarak (kök veya gövde şeklinde) yansıttıkları anlamdır.
Fiiller sözcük anlamlarına göre üçe ayrılır:
1-Kılış Fiilleri:
Öznenin yaptığı işin veya hareketin bir nesne üzerin ekleştiğini anlatan fiillerdir. Fiilin yapıcısı faili öznedir, nesne alabilme özelliğine sahiptir; yani geçişli çatılı fiillerdir
Taşı(mak), incele(mek), oku(ma)k, düzelt(mek), yaz(mak), anlatabil(mek)...
Kuruyan otları topladım.Dedem bu cepheyi çok iyi düzenlemişti. Çadırları düzlüğe kurduk.
2-Oluş Fiilleri:
Bir durumun değiştiğini, bir varlığın bir durumdan başka bir duruma geçtiğini bildiren fiillerdir. Bu fiiller, önceden bulunmayan bir özelliğin sonradan kazanılması anlamını yansıtırlar. Oluş fiilen “olmak” yardımcı fiilinin anlamını sezdirirler. Nesne alamazlar. Yani durum değişikliği özne üzerinde gerçekleşir
Kalınlaşmak — Kalın ol(mak) Kızarmak —Kızıl ol(’mak) Sararmak — Sarı ol(mak)
Büyümek - Büyük ol(mak), Acıkmak -Aç ol(mak), Elmalar olgunlaştı -Elmalar olgun oldu
3) Durum Fiilleri:
Öznenin içinde bulunduğu durumu yansıtırlar. Fiili gerçekleştirenin hangi koşul ve durum içinde bulunduğu anlamı vardır.
Ağla (mak), kork(mak), üzül(mek), bayıl(mak)...
Az önce uyudu. Onu görünce çok sevinmiştim
Durum fiilleri genellikle nesne alamazlar. Fili öznenin üzerinde gerçekleşir.
FİİLLERDE ZAMAN
Eylemin bir zaman dilimi içinde yapılma özelliği vardır. Zaman, eylemin başlangıcını ve bitişini belirtir. Zaman anlamı eylemlere eklerle kazandırılır.
Türkçe’de dört zaman vardır:
A)Geçmiş zaman- Önceden yapılan eylemleri bildirir. Eylem, önce, anlatış sonradır.
B) Şimdiki Zaman-Yapılmakta olan eylemleri bildirir.— İşle anlatış aynı andadır. Diğer bir deyişle başlamış, devam eden eylemler şimdiki zamanla anlatılır.
C)Gelecek zaman-Yapılacak olan eylemleri bildirir. Anlatış, işten öncedir.
D)Geniş Zaman
Her zaman yapılan, yapılacak olan eylemleri anlatır. Bu nedenle bütün zamanları içerir.
Taşındık-Geçmiş zaman, Taşınıyoruz -Şimdiki zaman, Taşınacağız -Gelecek zaman
Kişi Tekil Çoğul Anlamı
1. Ben Biz Söz Söyleyen
2. Sen Siz Söz Söylenen
3. O Onlar Söz edilen (anılan)
FİİLLERDE KİŞİ
Eylemin kim tarafından (kaçıncı kişi) yapıldığını, kiminle ilgili olduğunu bildirir. Bu anlam (üçüncü kişi dışında) eklerle kazandırılır. Fiillerde üç ayrı kişi vardır. Bunlar tekil ya da çoğul kullanılırlar
FİLLERDE ÇEKİM
Çekimli Fiil Nedir?
Fiillerin asıl görevleri, bir işin, hareketin kim tarafından, ne zaman yapıldığını, yapılacağını göstermesidir. Yani filler, bir kişi ve zamana bağlı olarak kullanıldıkları zaman gerçek fiil görevlerini yapmış olurlar. Bu yüzden filler, varlıkların yaptıkları işleri, hareketleri onlarla ilgili oluşları bir zamana ve kişiye bağlayarak bildiren kelimelerdir, şeklinde tanıtılır.
Kısaca, zaman ve şahıs eki almış fiillere çekimli fiil denir.
Misal olarak,
Duruyoruz: Dur - u - yor - uz
Fiil kökü Yardımcı Ses Zaman eki Kişi eki
Böyle fil kök veya gövdelerinin zaman ve şahıs eki almış biçimine ekimli fiil denir. Fiilde üç kavram bulunur: İş, oluş,hareket-zaman ve şahıs kavramı
İş, oluş, hareket kavramı: dur- fiili. Zaman kavramı: İşin, oluşun meydana geldiği, olduğu veya olacağı zamandır. -yor eki, yükselme işinin şimdi yapıldığını bildirmektedir.Kişi kavramı: İşi, hareketi yapan varlıktır. Bu varlık canlı veya cansız olabilir. Durma işini yapan biziz. Kelimenin sonundaki -uz eki biz’in karşılığıdır.
Kip Nedir?
Fiil kök veya gövdelerinin zaman ve dilek bildirmek üzere aldıkları eklere
Türkçe’de fiillerin girdiği kalıplara kip denir,
Türkçe’de fiillerin girdiği kalıplar, yani bulunduğu kipler iki çeşittir:
Basit kipler,
Birleşik kipler.
1) Basit Kipler:
Tek bir kip(zaman) eki almış fiil çekimlerine basit kip denir.
Basit kipler de ikiye ayrılır:
a-Bildirme Kipleri/Haber Kipleri
b-Dilek Kipleri
a) Bildirme/Haber Kipleri:
“Şimdiki Zaman, Geniş Zaman Gelecek Zaman, -miş’li geçmiş zaman,-di’li geçmiş zaman”dır
Fiillerin gösterdiği işlerin, hareketlerin yapıldığı, yapılacağı, olduğu, olacağı zamanı kesin olarak haber veren, bildiren kiplerdir. Bunlarda işin ne zaman yapıla cağı veya yapıldığı açıktır. İşin zamanını bildirdiği, haber verdiği için bu kiplere bildirme kipleri denilmiştir.
b) Dilek Kipleri
Bir işin hareketin, yapılmasını, olmasını dilek ve şart anlamıyla bildiren kiplerdir. Dört tanedir. Bunlar: Dilek/istek, şart, Gereklilik ve emir kipleridir.
2- Birleşik Kipler
Birden fazla zaman eki almış kiplere birleşik kipler denir. Bazı yörelerde katmerli çekim dediğimiz üç zamanlı çekimler var ise de Türkçe’de üç tene birleşik zamanlı kip vardır.
Bunlar: “Hikaye, Rivayet ve Şart” dır.
Fiillerin Çekim Tablosunu şöyle gösterebiliriz:
Kipler/
Zamanlar
BİLDİRME/HABER KİPLERİ
DİLEK KİPLERİ
-di’li Geç. Zaman -miş’li Geç. Zaman Şimdiki zaman Gelecek zaman Geniş Zaman Gereklilik İstek Şart Emir
BASİT ZAMANLAR Bildim
Bildin
Bildi
Bildik
Bildiniz
Bildiler Bilmişim
Bilmişsin
Bilmiş
Bilmişiz
Bilmişsiniz
Bilmişler Biliyorum
Biliyorsun
Biliyor
Biliyoruz
Biliyorsunuz
Biliyorlar Bileceğim
Bileceksin
Bilecek
Bileceğiz
Bileceksiniz
Bilecekler
Bilirim
Bilirsin
Bilir
Biliriz
Bilirsiniz
Bilirler Bilmeliyim
Bilmelisin
Bilmeli
Bilmeliyiz
Bilmelisiniz
Bilmeliler Bileyim
Bilesin
Bile
Bileyim
Bilesin
Bileler Bilsem
Bilsen
Bilse
Bilsek
Bilseniz
Bilseler _
Bil
Bilsin
_
Bilin
Bilsinler
BİRLEŞİK ZAMANLAR HİKAYE Bildiydim
Bildiydin
Bildiydi
Bildiydik
Bildiydiniz
Bildiydiler Bilmiştim
Bilmiştin
Bilmişti
Bilmiştik
Bilmiştiniz
Bilmiştiler
(Bilmişlerdi) Biliyordum
Biliyordun
Biliyordu
Biliyorduk
Biliyordunuz
Biliyorlardı
(Biliyordular) Bilecektim
Bilecektin
Bilecekti
Bilecektik
Bilecektiniz
Bileceklerdi
(Bilecektiler) Bilirdim
Bilirdin
Bilirdi
Bilirdik
Bilirdiniz
Bilirdiler
(Bilirlerdi) Bilmeliydim
Bilmeliydin
Bilmeliydik
Bilmeliydik
Bilmeliydiniz
Bilmelilerdi
Bileydim
Bileydin
Bileydi
Bileydik
Bilyeydiniz
Bileydiler
(Bilelerdi) Bilseydim
Bilseydin
Bilseydi
Bilseydik
Bilseydiniz
Bilselerdi
(Bilseydiler)
Yok
RİVAYET
Yok Bilmişmişim
Bilmişmişsin
Bilmişmiş
Bilmişmişiz
Bilmişmişsiniz
Bilmişmişler
(Bilmişlermiş) Biliyormuşum
Biliyormuşsun
Biliyormuş
Biliyormuşuz Biliyormuşsunuz
Biliyorlarmış
(Biliyormuşlar) Bilecekmişim
Bilecekmişsin
Bilecekmiş
Bilecekmişiz
Bilecekmişsiniz
Bileceklermiş
(Bilecekmişler) Bilirmişim
Bilirmişsin
Bilirmiş
Bilirmişiz
Bilirmişsiniz
Bilirmişler
(Bilirlermiş) Bilmeliymişim
Bilmeliymişsin
Bilmeliymiş
Bilmeliymişiz
Bilmeliymişsiniz
Bilmelilermiş
(Bilmeliymişler) Bileymişim
Bileymişsin
Bileymiş
Bileymişiz
Bileymişsiniz
Bileymişler
(Bilelermiş) Bilseymişim
Bilseymişsin
Bilseymiş
Bilseymişiz
Bilseymişsiniz
Bilseymişler
(Bilselermiş)
Yok
ŞART Bildiysem
Bildiysen
Bildiyse
Bildiysek
Bildiyseniz
Bildiyseler Bilmişsem
Bilmişsen
Bilmişse
Bilmişsek
Bilmişseniz
Bilmişseler
(Bilmişlerse) Biliyorsam
Biliyorsan
Biliyorsa
Biliyorsak
Biliyorsanız
Biliyorlarsa
(Biliyorsalar) Bileceksem
Bileceksen
Bilecekse
Bileceksek
Bilecekseniz
Bilecekseler
(Bileceklerse) Bilirsem
Bilirsen
Bilirse
Bilirsek
Bilirseniz
Bilirlerse
(Bilirseler) Bilmeliysem
Bilmeliysen
Bilmeliyse
Bilmeliysek
Bilmeliyseniz
Bilmeliyseler
(Bilmelilersi)
Yok
Yok
Yok
FİİLLERDE ANLAM (ZAMAN - KİP) KAYMASI
Herhangi bir kiple çekimlenmiş fiilin anlam olarak kendi anlamı dışına çıkıp başka bir kipin anlamını yansıtacak şekilde kullanılmasına anlam kayması denir.
Diğer bir söyleyişle kullanılan kip eki, anlamca başka bir kip ekinin yerini tutmaktadır. Yani görünüşle anlam farklıdır.
Yarın gidiyoruz. - Şimdiki zaman kip eki-, (—(i)yor gelecek zaman anlamında kullanılmıştır.
Anlam kayması daha çok haber (bildirme) kiplerinde görülür.
a)Şimdiki Zaman Kipinde Anlam Kayması
Şimdiki Zaman Kipinde Anlam Kayması:
Gelecek zaman bildirmek amacıyla kullanılır yani “—(i)yor” eki, “-ecek, -acak” ekinin anlamını yansıtabilir.
Önümüzdeki yıl sınavlara giriyorum (gireceğim)
Geçmiş zaman bildirmek amacıyla kullanılır yani“—miş...” “—di….” eklerinin anlamını yansıtabilir.
Perşembe günü ölüyor(Ölmüş), cuma günü gömüyorlar.(Gömmüşler)
Geniş zaman bildirmek amacıyla kullanılır; ekinin anlamını yansıtabilir: Yani”-er” ekinin anlamını yansıtabilir.
Yazlarımı köyde geçiriyorum.(geçiririm)
b)Geniş Zaman Kipinde Anlam Kayması:
Anlatılan (—miş’li) geçmiş zaman bildirmek için kullanılır; yani “—miş...” ekinin yerini tutar:
Fatih İstanbul’u alır(almış); azınlıkların inançlarına dokunmaz.(dokunmamış)
Gelecek zaman bildirmek için kullanılır; yani eki “-er “eki –acak, -ecek” ekinin anlamını yansıtabilir:
Haftaya gelirim
Şimdiki zamanı bildirmek için kullanılır; yani “-er” eki “.-(i)yor” ekinin anlamını yansıtabilir:
Sen hep böyle hata yaparsın.(yapıyorsun)
Emir bildirmek için kullanılır:
Önümüzdeki yıl çalışır.(çalışacak) sınava girersin(gireceksin).
Bunlardan başka gelecek zaman kip eki “acak, -ecek…”. tahmin, emir, gereklilik... bildirmek; istek kipi “emir” bildirmek amacıyla da kullanılmaktadır.
Şu yaşlı adam Neriman’ın dedesi olacak (olmalı/tahmin)
Televizyonu kapatacak (kapat), uyuyacaksın (emir)
)
Konu: FİİLER (EYLEMLER) 
Perş. Mayıs 29, 2008 9:50 pm
