Ses Bilgisi

Konu: Ses Bilgisi Ptsi Ara. 03, 2007 2:26 pm

	DÜZ			YUVARLAK
	GENİŞ	DAR		GENİŞ	DAR
KALIN	A	I	O		U
İNCE	E	İ	Ö		Ü

Büyük Ünlü Uyumu:

Sözcüğün ünlüleri arasındaki kalınlık incelik
uyumudur. İlk hecedeki ünlü kalınsa diğer ünlüler de kalın,inceyse diğerleri de
ince olur.

Ör:
Çocuklar, beklemişler…Karışık gelmişse BÜU’ya uymaz.Ör:İnsan,
kalem,kitap...

→Aslen Türkçe oldukları halde sonradan uğradıkları ses
değişikliği nedeniyle BÜU’ya uymayan kelimeler de vardır.Ör:Kardeş (kardaş),
elma (alma), anne (ana)…

→Türkçede bazı ekler BÜU’yu bozar:

☻-ken : bakarken

☻-ki
: akşamki

☻-leyin
: sabahleyin

☻-gil :
dayımgil

☻-imtırak
:sarımtırak

☻-daş
:meslektaş

☻-yor
:bekliyor

→Türkçede ilk heceden sonra o, ö
ünlüleri bulunmaz.-yor eki hariç.

→Yabancı sözcüklerde,
birleşik kelimelerde ve tek hecelilerde BÜU aranmaz: ilkbahar, petrol, tek…

→ BÜU’ya uymayan
kelimelere gelen ekler kelimenin son hecesindeki sese
uyar:insanın…

Küçük Ünlü Uyumu:

Kelimenin ünlüleri
arasındaki düzlük-yuvarlaklık uyumudur. Buna göre:

→İlk ünlü düzse (A,E,I,İ )
diğerleri de düz,

→İlk ünlü yuvarlaksa (O,Ö,U,Ü) sonraki

→ ya düz geniş
(A,E)

→ya da dar yuvarlak (U,Ü) olarak gelir. Başka bir
ifadeyle:

“Balıkesir”
→ “Balıkesir”

“Koyun
ölür” → “Tavuk
güler”…

ÖR:
bekledim, kömürlük,
gövdesi, umursamaz,
tarafsızlık,
yorgunluktan

→KÜU kelimenin tamamında değil, komşu iki hece arasında
aranır:
yumurtacı, yuvarlaklık,
görebilmişti…

→ Yabancı sözcüklerde, birleşik kelimelerde ve tek
hecelilerde KÜU aranmaz.

→-yor eki KÜU’yu devamlı
bozar:olmuyor.

→Aslen Türkçe olduğu
halde KÜU’ya uymayan kelimeler de vardır:Tavuk, kabuk, kavun, yamuk,
çamur…Bunlarda “b,m,v” dudak ünsüzlerinin yuvarlaklaştırıcı etkisi
vardır.

→BÜU’ya uymayan kelimeler
KÜU’ya uysa bile uymaz sayılır:Kalem,insanlık,

ÜNSÜZLER:

	SERT		YUMUŞAK
SÜREKLİ	F, H, S, Ş	Ğ,J,L,M,N,R,V,Y,Z
sssSÜREKSİZ	P, Ç, T, K	B, C, D, G

Konu: Geri: Ses Bilgisi Ptsi Ara. 03, 2007 2:27 pm

SES
OLAYLARI:

A.Ünsüz değişimi / Yumuşaması: Sonunda
“p,ç,t,k” sert ünsüzleri bulunan kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldığı zaman
sonlarındaki sert ünsüzler yumuşayarak “b,c,d,g/ğ” olur.

Ör:Ağaç-ı→ağacı

Kitap-ı→kitabı

Git-en→giden

Renk-i →rengi

Yürek-i→yüreği

→Bazı birleşik kelimelerde de yumuşama
görülebilir:Kayıp-et→kaybet-

Kayıt-ol→kaydol-,Kayıp-ol→kaybol

!!!
Kasıt-et-→kastet- !!!

→Tek heceli kelimelerin bir kısmı bu kurala uymaz:

Tek-il→tekil İç-i→içi

İlk-in→ilkin Maç-a→maça

Saç-a→saça Seç-enek→seçenek

Sat-ıl-→satıl- Yat-ır-→yatır-

Ek-in→ekin Bak-ıcı→bakıcı

İç-ecek→içecek ot,et,süt,tek…

→Bazılarıysa uyar:Taç,dip,uç,kap,renk, çok…..

→Yabancı asıllı kelimeler genellikle bu kurala
uymaz: Devlet-in→devletin, millet-e→millete, hukuk-un→hukukun.

!!
layık-ı→layığı;layık-ıyla→layıkıyla!!

→Özel isimlerdeyse söyleyişte olsa bile yazıda
gösterilmez:Mahmut-u, Ahmet-i

Sinop-a….

Ünsüz Benzeşmesi /
Sertleşmesi:

Sonunda f,s,t,k,ç,ş,h,p ünsüzleri bulunan
buluna kelimeler “c,d,g” yle başlayan bir ek aldığı zaman ekin başındaki
yumuşak ünsüzler sertleşerek “ç,t,k” olur.

Koltuk-dan→koltuktan,millet-ce→milletçe

Sınıf-da→sınıfta, git-di→gitti,aş-cı→aşçı

Kes-gin→ keskin, bas-gı → baskı, Türk- ce →
Türkçe,1905-de→1905’te,

→Bazı ( birleşik ) kelimelerde sertleşme olmaz:!!!
Üç-gen, dört-gen, beş-gen

Ünsüz Türemesi:

Yabancı dillerden geçen bazı kelimeler ünlüyle
başlayan bir ek veya kelime aldıkları zaman asıllarındaki çift ünsüz ortaya
çıkar: His-et→hisset, af-et→ affet, hak-ı→hakkı,red-et→reddet, sır-ı→ sırrı,
hat-ı→hattı…

→Yan
yana gelen her ses ünsüz türemesi değildir! Hissiz, cadde, madde,
ciddi….

Ünsüz Düşmesi:

→Sonunda –k bulunan bazı kelimeler –cık / -cek
eki aldığı zaman sonlarındaki –k”ler düşer: küçük-cük →küçücük, minik-cik →
minicik,ufak-cık→ufacık, büyük-cek→ büyücek, çabuk-cak→çabucak,

→Sonunda “k” bulunan bazı kelimeler –l, -al/-el eki
aldığı zaman sonlarındaki k’ler düşer:seyrek-l→seyrel-, alçak-l→alçal-,
yüksek-l→yüksel-, ufak-la→ufala-….

!!Ast- teğmen → asteğmen, üst – teğmen → üsteğmen,
öpüş-cük→öpücük, gülüş-cük → gülücük….

Ünlü Düşmesi:

→İkinci hecesinde dar ünlü ( ı,i,u,ü ) buluna
kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldıkları zaman ( vurgusu düşen orta hece )
ünlüsü düşer:

Alın-ı→alnı, karın-ı→karnı, oğul-u →oğlu, boyun-u→boynu,
akıl-ı→aklı, fikir-i→cisim-i→ cismi, gönül-ü→ gönlü, zülüf-ün→ zülfün ; ayır-ıl→
ayrıl-, çevir-e→ çevre, devir-il-→ devril-, sıyır-ıl-→sıyrıl-, kıvır-ım→ kıvrım,
ayır- ıntı→ayrıntı, devir-e→ devre, yalın-ız→yalnız, yanıl-ış→
yanlış…

→Et-,ol- yardımcı fiilleriyle birleşen birleşik
kelimelerde de ünlü düşmesi olabilir:

Sabır-et→sabret, şükür-et→şükret, kayıp-ol→kaybol,
emir-et→emret, kahır-ol→kahrol-, hapis-et→hapset-..

→
-la / le ,-ar /-er…gibi bazı ekleri alan kimi kelimelerde de ünlü düşmesi
olabilir:

Yumurta-la→yumurtla-, sızı-la→sızla-, ileri-le→ilerle-,
sızı-la→sızla-, koku-la →kokla-, uyku-la→uyukla-; oyun-a→ oyna; uyu-ku→uyku;
sarı-ar-→sarar-…

→Bazı birleşik kelimelerde yan yana gelen iki ünlüden
biri düşer:

Cuma-ertesi→cumartesi, Pazar-ertesi → pazartesi,
sütlü-aş→sütlaç, güllü-aş → güllaç, kahve-altı→kahvaltı, ne-için → niçin,
ne-asıl→nasıl, kayın-ana → kaynana…

→Kimi şiirlerdeyse ölçüye uydurmak için bazı sesler
düşürülür ve yerine ’ işareti konur:Karac’oğlan, n’eylersin…

→Bazı durumlardaysa iki ünlü yan yana gelmediği halde
ünlünün düştüğü görülür.Buna “ünlü aşınması” denir:

Nere-de→nerde, ora-dan→ ordan, bura-da→burda,
içeri-de→içerde…

Ek Fiil Düşmesi ve İle’nin Ekleşmesi

İsimlere gelerek onların yüklem olmasını sağlayan, basit
zamanlı fiilleri ise birleşik zamanlı yapan i- fiili genellikle
düşer:

Gelmiş - i - di → gelmişti, sevimli – idi →
sevimliydi(i/y)

→Bağlaç olan ile ise ünsüzle biten kelimelere
başındaki i’yi düşürerek; ünlüyle bitenlereyse i’sini y’ye dönüştürerek birleşir
ve ek haline gelir. (ÖSS sorusu!)

Ünlü Türemesi:

→-cık / -cik eki alan bazı bazı kelimelerde araya bir
ünlünün girdiği görülür:

Bir-cik→biricik, az-cık→azıcık, genç-cik → gencecik,
dar-cık→daracık…

→pekiştirilmiş bazı kelimelerde de ünlü türemesi
olabilir:

Yalnız → yapayalnız, çevre → çepeçevre, gündüz →
güpegündüz, düz → düpedüz, !!sıklam → sırılsıklam, çıplak
→çırılçıplak!!

Ünlü Daralması:

Sonunda düz-geniş ünlü ( A-E ) bulunan kelimelere –yor
eki gelince bu ünlüler darlaşarak “ı,i,u,ü” olur:

Bekle-yor→bekliyor, tara-yor→ tarıyor, olma-yor→olmuyor,
görme-yor→ görmüyor

→De-
, ye- kelimeleri de –y’yle başlayan bir ek aldığı zaman keklerindeki ünlü
daralır:

De-y-en→diyen, ye-y-ecek→ yiyecek,

!!
deyince!!

!ne-ye→niye

→Bu
iki yerin dışında ünlü daralması olmaz,Olmadığı halde olmuş gibi ünlü daraltmak
imla hatası olur:

Bekliyen, anlıyacak, demiyen,ağlıyan…

N
/ M Çatışması (Gerileyici Ünsüz Benzeşmesi ):

Türkçede “b” den önce gelen “n” ler “m” olur:

Penbe→pembe, canbaz→cambaz, saklanbaç →saklambaç,
anbar→ambar, tenbel→ tembel, çarşanba→Çarşamba,

→Özel isimlerde ve birleşik kelimelerde olmaz:İstanbul,
Safranbolu, binbaşı,onbaşı...

E/A(KÖK)Değişimi(Ünlü Kalınlaşması):

“Ben” ve “sen” zamirleri yönelme hali eki –e aldığı
zaman köklerindeki ince e ünlüleri kalınlaşarak a olur:

Ben-e→bana, sen-e→sana…

Kaynaştırma:

Ünlüyle biten kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldığı
zaman araya y,ş,s,n ünsüzlerinden biri girer.

Araba-ı→arabayı, Amasya-a→ Amasya’ya, kapıcı-ın→
kapıcının, araba-ı→arabası…

→Bazı durumlarda ise iki ünlü yan yana gelmediği halde
araya n ünsüzü girebilir.Buna “koruyucu ünsüz” denir: o- da → onda, bu- dan →
bundan, şu-u→şunu…

→İsim tamlamasında kaynaştırma harfi n ve s
dir.Ancak su ve ne kelimeleri hariç.Bunlarda kaynaştırma harfi y dir:
Suyun suyu, neyin nesi…(ÖSS sorusu)

Ulama:Sessizle biten kelimelerden sonra sesliyle
başlayan bir kelime gelince ilk kelimenin sonundaki sessiz sonraki kelimenin
başına eklenerek okunur:

Dün
akşam, …yüzen al sancak…

→Ancak arada herhangi bir noktalama işareti
olmamalı!

Mesaj Sayısı : 1234 Kayıt tarihi : 03/11/07

thank you çiya poyraz

Mesaj Sayısı : 247 Kayıt tarihi : 09/11/07

tşkler admin

Konu: Geri: Ses Bilgisi C.tesi Ocak 19, 2008 10:31 am

bişi değil Smile

Mesaj Sayısı : 247 Kayıt tarihi : 09/11/07

Mesaj Sayısı : 1234 Kayıt tarihi : 03/11/07

Konu: Geri: Ses Bilgisi Cuma Şub. 08, 2008 12:43 pm